مفاتیح الجنان | شیخ عباس قمی

مَفاتیحُ الجِنان نام رایج‌ترین کتاب دعا در بین شیعیان، تألیف شیخ عباس قمی است. که مجموعه‌ای از دعاها، مناجات‌ها، زیارات، اعمال مخصوص ایام سال و ماه و آداب و رسوم دینی است که از پیامبر اسلام و ائمه شیعیان و عالمان نقل شده است.

شیخ عباس قمی خود گفته است، مفاتیح را به انگیزه اصلاح کتاب مِفتاح الجنان نوشته است که در آن زمان رایج و دعاهای بدون سندی در آن بوده است. با این همه خود شیخ عباس قمی دعاها را به همراه سند نیاورده است، بلکه فقط بیان کرده دعا را از کدام منبع نقل می‌کند.

ساختار و محتوای مفاتیح

باب اول: ادعیه

شامل تعقیبات نمازها، اعمال شب و روز و ایام هفته، نماز‌های معروف مثل نماز حضرت رسول(ص)، نماز امیرالمؤمنین(ع)، نماز حضرت فاطمه(س)،نماز جعفر طیار، زیارت ائمه در روزهای هفته، برخی دعاها شامل: (مناجات خمس عشر از امام سجاد(ع))، مناجات امام علی در مسجد کوفه، دعای سمات، دعای کمیل، دعای جوشن صغیر و جوشن کبیر، دعای مکارم الاخلاق و …

باب دوم: اعمال سالیانه

مناجات شعبانیه، دعای ابوحمزه ثمالی، دعای افتتاح و دعای سحر معروف، اعمال شب‌های قدر، دعای امام حسین در روز عرفه و … بخشی از مطالب این بخش از کتاب است.

باب سوم: بخش زیارات

در این باب ابتدا مطالبی درباره آداب سفر و زیارت و نیز اذن دخول حرم‌ها ذکر شده است. زیارت رسول(ص)، زیارت حضرت فاطمه(س)، زیارت حضرت معصومه(س)، زیارت عاشورا، زیارت اربعین و زیارت وارث، دعای ندبه، دعای عهد و زیارت جامعه کبیره، زیارت حضرت عبدالعظیم حسنی و زیارت قبور مؤمنین و دعاهای مربوط به آن و زیارت ائمه بقیع، زیارت حضرت حمزه، مسلم بن عقیل، فاطمه بنت اسد، شهدای جنگ احد، سلمان فارسی و غیره. اعمال برخی از مساجد معروف مثل مسجد کوفه، مسجد صعصعه نیز در این بخش گنجانده شده است.

ترجمه‌ها

توضیحاتی که شیخ عباس قمی ابتدای هر دعا یا زیارت یا اعمال آورده، به زبان فارسی است. اما متن دعاها و زیارت‌ها به عربی است که توسط برخی از مترجمان به فارسی ترجمه شده‌اند. معروف‌ترین و رایج‌ترین ترجمه فارسی مفاتیح، ترجمه مهدی الهی قمشه‌ای است. ترجمه‌های دیگری نیز توسط سید هاشم رسولی محلاتی و حسین استادولی، محمدباقر کمره‌ای و … منتشر شده است.

مفاتیح به زبان‌های دیگر از جمله انگلیسی، فرانسوی، ترکی، اردو و اسپانیایی نیز ترجمه شده است.

منابع کتاب مفاتیح

مؤلف مفاتیح بخش فراوانی از این کتاب را از کتاب‌هایی مانند اقبال سید بن طاووس و مصباح کفعمی و زاد المعاد علامه مجلسی گرفته است. برخی منابع دیگر که شیخ عباس قمی در تألیف مفاتیح الجنان از آنها استفاده کرده و در این کتاب نام برده است، به شرح زیر است:

اثبات الهداة نوشته شیخ حر عاملی، الاحتجاج نوشته احمد بن علی طبرسی، الاختیار نوشته ابن باقی

اربعة ایام نوشته میرداماد، الأزریة مشهور به هائیه نوشته شیخ کاظم ازری، إعلام الوری نوشته شیخ طبرسی، الإقبال نوشته سید بن طاووس، الأمالی نوشته شیخ طوسی، الأمان نوشته سید بن طاووس

بحار الانوار نوشته علامه مجلسی، بلد الامین نوشته کفعمی، تاریخ عالم آرای عباسی نوشته میرزا اسکندر بیگ منشی؛ تحفة الزائر نوشته علامه مجلسی، تهذیب الاحکام شیخ طوسی؛ جامع الاخبار (نویسنده مجهول)؛ جمال الاسبوع نوشته سید بن طاووس

ملحقات مفاتیح

شیخ عباس قمی برای چاپ دوم، بخشی را با نام ملحقات به کتاب مفاتیح افزوده است. که عبارتند از:

کتاب الباقیات الصالحات، دعای وداع ماه رمضان، خطبه روز عید فطر، زیارت جامعه ائمة المؤمنین، دعای بعد از زیارت‌ها، زیارت وداع با ائمه، رقعه‌ای برای حاجت، دعا برای زمان غیبت امام زمان(عج).

چاپ و نشر

شیخ عباس قمی مفاتیح را در سال ۱۳۴۴ق تألیف و آن را برای نخستین بار در مشهد منتشر کرد. این کتاب را خوشنویسان بزرگی چون طاهر خوشنویس، مصباح‌زاده، میرزا احمد زنجانی، محمدرضا افشاری و … با خط نسخ و نستعلیق نوشته‌اند.

هم اکنون کتاب مفاتیح الجنان به صورت بی‌شمار با قطع‌ها و شکل‌های گوناگون منتشر می‌شود. به دلیل حجم بالای این کتاب، برخی ناشران دست به گزینش مطالب آن زده و آن را به صورت «منتخب مفاتیح» یا «گزیده مفاتیح» منتشر کرده‌اند.

درباره مؤلف (شیخ عباس قمی)

عباس بن محمد رضا قمی (۱۲۹۴-۱۳۵۹ق) مشهور به شیخ عباس قمی از علمای شیعه در زمینه حدیث، تاریخ و خطابه بوده. وی صاحب تألیفات بسیاری در حوزه‌های مختلف است که معروف‌ترین آنها مفاتیح الجنان، سفینة البحار و منتهی الآمال است. محدث قمی در سال ۱۳۵۹ق در نجف درگذشت و در حرم امام علی(ع) دفن گردید.