زندگی نامه و آثار عطار
عطار، با نام کامل فریدالدین ابوحامد محمد عطار نیشابوری مشهور به شیخ عطّار نیشابوری یکی از عارفان، صوفیان و شاعران ایرانی سترگ و بلندنام ادبیات فارسی متولد سال ۵۴۰ هجری قمری در نیشابور است.
محمدرضا شفیعی کدکنی در مقدمه‌ای که بر منطق‌الطیر نوشته‌است اشاره می‌کند که شخصیت عطار در «ابر ابهام» است و اطلاعات ما حتی دربارهٔ سنایی، که یک قرن قبل عطار می‌زیسته، بسیار بیشتر از اطلاعاتی است که از عطار در دست داریم. تنها می‌دانیم که او در نیمهٔ دوم قرن ششم و ربع اول قرن هفتم می‌زیسته‌است، زادگاه او نیشابور و نام او، آنگونه که عطار گاهی در اشعارش به هم‌نامی خود با پیامبر اسلام اشاره می‌کند، محمد بوده‌است.
عوفی در لب‌الالباب خود از او با عنوان «الأجل فریدالدین افتخار الافاضل ابوحامدِ ابوبکر العطار النیشابوری سالک جادهٔ حقیقت و ساکن سجادهٔ طریقت» یاد می‌کند. نام او «محمّد»، لقبش «فریدالدّین» و کنیه‌اش «ابوحامد» بود و در شعرهایش بیشتر عطّار و گاهی نیز فرید تخلص کرده‌است. بنا به روایت قدیمی‌ترین کاتب دیوان اشعارش نام پدر عطّار٬ محمود و بنا به روایتی دیگری از تذکره نویسان قدیم ابراهیم بن اسحاق بود؛ نام یوسف نیز برای پدر عطار ذکر شده‌است. در کدکن زیارتگاهی است به نام «پیرِ زِرًوَند» که مورد احترام اهالی است و اهالی بر این باورند که این مزارِ «شیخ ابراهیم» پدر عطار است.
با این که در نیشابوری بودن او هیچ شکی نیست اما انتساب او به کدکن که از قرای قدیم نیشابور بوده در هاله‌ای از ابهام است و این انتساب احتمالا از جانب حیدریان زاوه بوده است که به دنبال پشتوانه‌ای برای مکتب خود می‌گشته‌اند و می‌خواسته‌اند عطار را از پیروان قطب‌الدین حیدر نشان دهند.
کودکی عطار با طغیان غزها همراه شد؛ زمان فاجعهٔ غز، عطار ۶ یا ۷ سال بیشتر نداشت. این فاجعه چنان عظیم و موحش بود که نمی‌توانست در ذهن کودک خردسال تأثیر دردانگیز خود را نگذارد. سلطان به دست غزها اسیر شده بود و شهر در معرض خرابی و ویرانی قرار گرفته بود. عطارِ خردسال شکنجه‌ها، تجاوزها، خرابی‌ها، مرگ و درد و وحشت را اطراف خود می‌دید؛ و همین عامل بعدها موجب مرگ‌اندیشی و درداندیشی بسیار در عطار شد. چند سال بعد، پس از فروکش فتنهٔ غز، عطار در مکتب مشغول آموختن شد. در ایام مکتب، حکایاتی از زندگی بزرگانی چون عباس طوسی، مظفر عبادی، رکن‌الدین اکاف و محمد بن یحیی، او را به خود جذب می‌کرد. این حکایات علاوه بر اینکه مشوق عطار در طریقت بودند بعدها در تذکرهالاولیا گرد آمدند.
او داروسازی و داروشناسی را از پدرش آموخت و در عرفان مرید سلسلهٔ خاصی از مشایخ تصوف نبود و به کار عطّاری و درمان بیماران می‌پرداخت. وی علاقه‌ای به مدرسه و خانقاه نشان نمی‌داد و دوست داشت راه عرفان را از داروخانه پیدا کند علاوه بر این شغل عطاری خود عامل بی‌نیازی و بی‌رغبتی عطار به مدح‌گویی برای پادشاهان شد. روالی در میان شاعران بود برای امرار معاش.
زندگی او به تنظیم اشعار بسیار گذشت از جمله چهار منظومه از وی علاوه بر دیوان اشعار و مجموعه رباعیاتش، مختارنامه. آوازهٔ شعر او در روزگار حیاتش از نیشابور و خراسان گذشته و به نواحی غربی ایران رسیده بوده‌است. اسنادی نیز در دست است که نشان می‌دهد حلقهٔ درس‌های عرفانی عطار در نیشابور بسیار گرم و پرشور بوده‌است و بسیاری از بزرگان عصر در آنها حاضر می‌شده‌اند.
عطار اشعار بسیاری درباره فضیلت خلفا دارد که نشان می‌دهد بر مذهب اهل سنت بوده است؛ اما همچنین اشعار بسیاری در فضیلت حضرت علی(ع) و اهل بیت(ع) سروده است؛ چندان که سبب شده است کسانی او را شیعه بدانند.
عطار در ۶۱۸ هجری قمری به هنگام حملهٔ مغول در نزدیکی دروازه شهر به دست سربازان مغول کشته شد. علاوه بر این تمام آثار وی سوزانده شد و آثاری که از وی در دست است تنها آثاری است که قبل از حملهٔ مغول، به سایر شهرها برده شده بودند.
آرامگاه وی در خیابان عرفان واقع در نیشابور کنونی بنایی است تاریخی که در دوره تیموری توسط امیر علیشیر نوایی بر روی قبر عطار نیشابوری ساخته شد. در دوره‌های پهلوی دوم مرمت کامل و دهه ۷۰ نیز مرمت مختصر شد.این بنا در تاریخ ۱۸ آذر ۱۳۵۴ با شمارهٔ ثبت ۱۱۷۳ به‌عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده‌است. ۲۵ فروردین در تقویم ایران، روز ملی بزرگداشت عطار نیشابوری نامگذاری شده است.
آثار عطار
در طول تاریخ آثار بسیاری به عطار نسبت داده شده‌اند و از آن گذشته پیش و پس از وی عدهٔ زیادی بوده‌اند که عطار تخلص می‌کرده‌اند؛ به گونه‌ای که عده‌ای آثار او را به تعداد سوره‌های قرآن یعنی ۱۱۴ کتاب پنداشته‌اند اما آثار مسلم عطار طبق پژوهش‌های محمدرضا شفیعی کدکنی و عبدالحسین زرین‌کوب بدین گونه است:
– دیوان اشعار: غزلیات و قصائد؛ مجموعه قصاید، غزلیات و ترجیعات عطار که بیشتر آنها عرفانی و دارای مضمون‌های بلند صوفیانه است.
– اسرارنامه: اسرارنامه یکی از مثنوی‌های مسلم‌السند فریدالدین عطار نیشابوری و احتمالاً از جمله نخستین آثار او بوده‌است. این اثر مشتمل است بر ۳۳۰۵ بیت در ۲۲ مقاله. سه مقاله نخستین آن به ترتیب دربارهٔ توحید و نعت رسول اکرم و فضائل خلفای راشدین است. از مقاله چهارم به بعد دربارهٔ موضوعات گوناگون تصوف است. مقاله پنجم دربارهٔ اهمیت عشق و برتری آن از خرد با ابیات معروف ذیل آغاز می‌شود: دلا یک دم رها کن آب و گل را صلای عشق در ده اهل دل را ز نور عشق شمع جان برافروز زبور عشق از جانان درآموز.
– الهی‌نامه: این کتاب که عطار خود در اواخر عمرش در مختارنامه (و یکی از اشعارش) با نام خسرونامه به آن اشاره می‌کند سرشار از داستان‌های دلکش کوتاه و بلند است که همگی در بین یک داستان اصلی فوق‌العاده گنجانده شده‌اند. این کتاب مانند کتب دیگر با ستایش خداوند و محمد بن عبدالله و خیلفه‌های چهارگانه آغاز می‌شود و سپس در هشت بیت روح انسان را مورد خطاب قرار می‌دهد و برای او شش فرزند: نفس، شیطان، عقل، فقر، علم و توحید ذکر می‌کند.
– منطق الطیر: یکی دیگر از آثار معروف عطار را می‌توان منطق الطیر معرفی کرد که با نام مقامات الطیور هم شناخته می‌شود. منطق الطیر منظومه‌ای مثنوی به زبان فارسی بوده و مشتمل بر ۴۴۵۸ بیت است. واژه منطق الطیر در زبان عربی به‌معنای زبان مرغان بوده و محتوای آن در حقیقت توصیفی از سفر مرغان، به سوی سیمرغ و ماجراها و مشکلاتی است که در این راه برای آنها روی می‌دهد. منطق الطیر عطار یکی از آثار جاویدان ادب فارسی به شمار می‌رود و کتاب آن علاوه بر ایران، در هندوستان و کشورهای اروپایی هم به چاپ رسیده است.
شرح داستان منطق‌الطیر بدین شکل است که گروهی از مرغان برای جستجوی پادشاه خود سیمرغ، سفری را آغاز می‌کنند. در هر مرحله، گروهی از مرغان از راه بازمی‌مانند و به بهانه‌های مختلفی به مسیر ادامه نمی‌دهند، تا اینکه پس از عبور از هفت مرحله که عطار آن را هفت وادی یا هفت شهر عشق می‌نامد، از میان گروه انبوهی از پرندگان تنها سیمرغ باقی می‌ماند و با نگریستن در آینه حق درمی‌یابند که سی مرغ در وجود خود آنها است. در نهایت با این خودشناسی مرغان جذب هیبت خداوند شده و حقیقت را در وجود خود پیدا می‌کنند.
این هفت وادی بنا بر گفته عطار به‌ترتیب طلب، عشق، معرفت، استغنا، توحید، حیرت و فقر بوده که سرانجام به فنا می‌رسد. این اثر از عطار به زبان فرانسوی، کردی و ازبکی ترجمه شده است.
– مصیبت‌نامه: یکی از آثار مشهور و معروف عطار را می‌توان مصیبت نامه آن برشمرد که از آثار منظوم این شاعر بوده و شامل ۷,۵۳۹ بیت و ۳۴۷ حکایت است. مصیبت نامه در قالب مثنوی سروده شده و عمق عرفانی بسیار بالایی دارد که با هیچ یک از آثار او قابل مقایسه نیست. در اشعار این شیخ، سوز و درد خالصانه‌ای وجود دارد که آن را در کمتر شاعری می‌توان جستجو کرد. عطار این اثر خود را در دوران پختگی خود سروده است، به همین خاطر آن را نسبت به سایر آثارش، خاص‌تر کرده است.
برخی بر این عقیده‌اند که انتخاب مصیبت نامه برای این اثر عطار به دغدغه فکری او درباره این مسئله که بین دو راهی شریعت و طریقت، چگونه می‌تواند به‌دنبال حقیقت باشد، مربوط می‌شود؛ اما در حقیقت، بنا به گفته عطار، دلیل این نامگذاری رنج و سختی در استخراج معانی، ترتیب مضامین، آراستگی و ترکیب الفاظ است. بخش آغازین مصیبت نامه عطار با مدح پروردگار، مدح محمد، ذکر معراج و ستایش خلفای راشدین و حسینی آغاز می‌شود و در ادامه به تفسیر ۴۰ مقاله که هرکدام شامل چندین حکایت هستند، می‌پردازد.
– تذکره الاولیا: تذکرة الاولیا کتابی از عطار نیشابوری به زبان فارسی بوده که در شرح حال ۹۷ نفر از مشایخ صوفیه نوشته شده و هدف از آن الگوبرداری از سیره عملی و گفتاری آنها است. این کتاب شامل مقدمه و ۷۲ باب می‌شود که هر یک به زندگی و سخنان یکی از عارفان و مشایخ می‌پردازد. تذکره الاولیا به‌معنای یاد دوستان خدا است.
با وجود اینکه عطار مذهب سنی دارد، کتاب خود را با شرح حال امام ششم شیعیان، امام جعفر صادق (ع) آغاز کرده و با شرح حال امام محمد باقر (ع) به پایان می‌رساند که این نشان از علاقه وافر او به اهل بیت دارد. این کتاب از اوایل قرن چهاردهم به چاپ رسید.
– مختارنامه: مجموعه رباعیات دارای پنجاه باب در موضوعات مختلف، به گفته خودش در مقدمه منثور مختارنامه، شش هزار رباعى داشته که حدود ۲۲۰۰ رباعى را در مختارنامه گرد آورده است.
دیگر آثار
اشترنامه، بیان ارشاد، جواهرنامه، جوهرالذات، حیدرنامه، خسرونامه، دیوان قصاید و غزلیات، ولدنامه، اخوان‌الصفا.
منسوب به عطار
پند نامه و بی‌سر نامه، بلبل‌نامه، هیلاج‌نامه، وصلت‌نامه، سی‌فصل، جواب نامه، دریای ابرار، سته عطار، عبیرنامه، گل و بلبل، گل و هرمز، محمود و ایاز، و … .
سوالات دیگران
