کتاب تاریخ جهانگشای جوینی اثر عطاملک جوینی

کتاب تاریخ جهانگشای جوینی اثر عطاملک جوینی شامل سه بخش است: مقدمه، متن و تعلیقات.

در مقدمه ابتدا، از خاندان فرهنگ ساز جوینی و تأثیر آنها در تاریخ و ادب اسلام و ایران سخن رفته است و شخصیتهای برجسته و دوران ساز این خاندان معرفی شده است. آنگاه بخش مبسوطی به شرح زندگانی نویسنده کتاب اختصاص یافته است.

در قسمتی دیگر به بررسی ابعاد تاریخی و ادبی اثر پرداخته شده و مزیت های هر کدام بیان شده است. در باب ارزش تاریخی کتاب به نقل دیدگاه های افراد مختلف از گذشته تا کنون پرداخته شده است و در باب ارزش ادبی آن، این موضوع مورد بررسی قرار گرفته است که تاریخ برای نویسنده تنها بستری مناسب فراهم آورده تا خلاقیتهای هنری خود را به نمایش بگذارد.

در پایان بخش مقدمه گزارش تاریخی از متن کتاب و سال شماری از حوادث مهم این مقطع تاریخی آمده است.
در بخش تعلیقات، به شرح مشکلات متن مانند موارد زیر پرداخته شده است.

– معنی واژه های دشوار

– معنی پاره ای عبارات پیچیده و مبهم

– معنی آیات و احادیث و اشعار و عبارات عربی و ذکر مأخذ آنها

– ذكر مأخذ ضرب المثلها و اشعار فارسی متن
– گزارش اجمالی درباره اعلام تاریخی و جغرافیایی، مبتنی بر قدیم ترین مآخذ و منابع
– تطبیق متن تاریخی با منابع هم عصر، به ویژه طبقات ناصری، جامع التواريخ، حبیب السیر و نشان دادن موارد اختلاف آنها
– تهیه فهرست های چندگانه برای سهولت استفاده از متن و تعلیقات

خاندان جوینی

خاندان جوینی یکی از خاندانهای بسیار مشهور در فرهنگ و تاریخ و ادبیات کشور ماست. خاندانی که همانند خاندان بلعمی، آل برمک، جیهانی، آل صاعد و… مدت ها در عهد چندین پادشاه و حاکم سلجوقی، خوارزمشاهی و مغول عهده دار انجام دادن کارهای مهم دولتی تا حد وزارت بوده اند.

از نظر ادبی نیز این خاندان عمدتاً خود، شاعر و نویسنده بوده اند و به شعرا و نویسندگان توجه و لطف می کرده اند؛ به طوری که عطاملک جوینی نه تنها یکی از مهم ترین آثار تاریخی و ادبی ما را تألیف کرده است، بلکه او و برادرش شمس الدین محمد صاحب دیوان و برادرزاده اش بهاء الدین محمد عده زیادی از شاعران، دانشمندان و نویسندگان را مورد نواخت قرار داده، آنها را به تألیف کتاب و سرودن اشعار تشویق کرده اند و عده ای از بهترین شاعران و نویسندگان قرن هفتم از قبیل خواجه نصیرالدین طوسی، سعدی، مجدهمگر ،امامی هروی، بدر جاجرمی …. آنها را در اشعار خود ستوده اند یا آثار خود را به آنها تقدیم و از این راه پاداشهای خوبی دریافت کرده اند.

آثار عطاملک جوینی

۱. تاریخ جهانگشای

این کتاب که مهمترین اثر جوینی است و آن را در سال ۶۵۸هـ در بغداد نگاشته است، در سه جلد جداگانه تألیف شده است. جلد نخست آن درباره تاریخ مغول است که شامل تاریخ چنگیزخان و فتوحات او در بلاد اویغور و نیز حملهٔ سپاهیان او به ماوراءالنهر و ایران و فتح آن شهرها و قتل و غارت آنهاست.

پس از آن از مرگ چنگیز و حکومت جانشینان او به خصوص اوکتای قاآن و بخششهای او به تفصیل سخن رفته است. آنگاه به اختصار از حکمرانی توراکینا خاتون مادر کیوک خان و سلطنت کیوک خان فرزند اوکتای سخن به میان آمده است. این جلد با شرح مختصری از جانشینان اوکتای یعنی توشی و جغتای پایان می یابد.

جلد دوم درباره تاریخ پادشاهان خوارزمشاهی است که در ضمن آن از حکمرانی قراختائیان و گورخانیان در ماوراءالنهر و ترکستان نیز به تفصیل سخن رفته است. در پایان این جلد از سرگذشت حاکمان و شحنگان مغول از زمان اوکتای قاآن تا آمدن هلاکو به ایران (۶۲۶-۶۵۳) بحث شده است.

جلد سوم با گزارش تاریخی به تخت نشستن منکوقاآن و چگونگی آمدن هلاکو به ایران و قلع و قمع اسماعیلیه آغاز می شود و در ادامه به تفصیل درباره حاکمان اسماعیلی و آخرین حاکم این ناحیه سخن رفته است که به لحاظ قراین زبانی و تاریخی، این بخش باید برگرفته از کتابهای ارزنده اسماعیلی باشد که در فتح الموت از بین رفته است، از جمله کتاب «سرگذشت سیدنا» که در مقدمۀ جلد سوم درباره آن بحث خواهد شد.

٢. تسلية الاخوان

این کتاب، رسالهٔ کوچکی است که در آن شرح ماجرای فتنه انگیزی مجدالملک یزدی علیه عطاملک و برادرش در عهد آباقاخان تا زمان آزاد شدنش از زندان در سال ۶۸۰ هـ شرح داده شده است.

۳. رساله ای بی نام

جوینی به جز تسلیة الاخوان رساله دیگری نیز نوشته که نام آن درست معلوم نیست و آن را بلافاصله بعد از تسلیة الاخوان تحریر کرده است و مضامين آن متمم تسلية الاخوان و دنباله رشته همان وقایع است تا جلوس سلطان احمد و قتل مجدالملک یزدی. این رساله قریب شش ماه قبل از وفات علاء الدین تألیف شده است و آخرین اثر جوینی است.

ارزش تاریخی این اثر

در اینکه جوینی مورخی برجسته و توانمند است، شکی نیست. او به کردار هم ولایتی خود بیهقی دارای بینش فلسفی بوده و علاوه بر گزارش واقعیتهای تلخ، در مطاوی و تجاویف آنها، حقایق تاریخی را که عموماً خود مشاهده کرده یا از افرادی ثقه شنیده است، نیز گزارش کرده است و چنان که در قسمت «لحن مورخان تاریخ مغول» باز خواهیم نمود، برخلاف قول برخی از محققان اروپایی او راه تملق و مداهنه مغول را نپیموده و گفتنی های خود را دربارۀ قوم مغول، بیهقی وار به صورت توریه بیان نموده است. تقریباً همه مورخان و محققان بر فضل تقدم این کتاب هم از حیث زمانی و هم از جهت ارزش تاریخی آن اتفاق نظر دارند.

نسخه های مختلف تاریخ جهانگشای جوینی

1 – نسخه p
این نسخه قدیم ترین نسخه خطی تاریخ جهانگشای است و در کتابخانه ملی پاریس نگه داری می شود. (اساس چاپ اثر حاضر)

2 – نسخه A
اصل این نسخه در کتابخانه عموجه حسین پاشا استانبول است.

3 – نسخه B

این نسخه در کاخ موزه گلستان نگه داری می شود، شامل سه مجلد کامل جهانگشای یه خط نسخ خوانا و روشن و فاقد افتادگی، و تقریبا یکدست است.

4 – نسخه C

این نسخه در کتابخانه مینوی نگه داری می شود و مشتمل بر سه بخش جهانگشای جوینی و کیفیت واقعه بغداد و رساله تسلیه الاخوان و سلجوقنامه است.


👉امتیاز بده.