زندگینامه و آثار نظامی با نام کامل جمالالدین ابومحمّد الیاس بن یوسف بن زکی بن مؤیَّد متخلص به نظامی و نامور حکیم نظامی، شاعر و داستانسرای پارسیگوی در سده ششم هجری (دوازدهم میلادی)، که بهعنوان صاحب سبک و پیشوای داستانسرایی در ادبیات فارسی در این مقاله بررسی شدهاست .
نظامی در زمرهٔ گویندگان توانای شعر پارسی است، که نهتنها دارای روش و سبکی جداگانه است، بلکه تأثیر شیوهٔ او بر شعر پارسی نیز در شاعرانِ پس از او آشکارا پیداست. نظامی از دانشهای رایج روزگار خویش (علوم ادبی، نجوم، فلسفه، علوم اسلامی، فقه، کلام و زبان عرب) آگاهی گستردهای داشته و این ویژگی از شعر او به روشنی دانسته میشود.
از زندگانی نظامی اطلاعات دقیق در دست نیست و دربارهٔ سال تولد و وفات او نقلهای تذکرهنویسان مختلف است. آنچه مسلم است در شهر گنجه آذربایجان میزیسته و در همین شهر وفات یافت است. وی خیلی زود یتیم شد و از ابتدا توسط دایی مادرش بزرگ شد و تحت حمایت وی تحصیل نمود. مادر او از اشراف کرد بوده و این بر پایهٔ یک بیت از دیباچهٔ لیلی و مجنون («گر مادر من رئیسهٔ کرد…») دانسته شدهاست. خودش نام و نسبش را در ابیاتش آورده، که بنابراین شعر، نام خودش الیاس و نام پدرش یوسف بن زکی بن مؤید بودهاست:
در خط نظامی ار نهی گام بینی عدد هزار و یک نام
والیاس که الف بری ز لامش هم با نود و نه است نامش
ز اینگونه هزار و یک حصارم با صد کم یک سلیح دارم
گر شد پدرم به سنت جد یوسف، پسر زکی مؤید
نظامی از شاعرانی است که باید او را در شمار ارکان شعر فارسی و از استادان مسلم این زبان دانست. وی از آن سخنگویانی است که مانند فردوسی و سعدی توانست به ایجاد و تکمیل سبک و روشی خاص دست یابد.
وی در انتخاب الفاظ و کلمات مناسب و ایجاد ترکیبات خاص تازه و ابداع معانی و مضامین نو و دلپسند و تصویر جزئیات با نیروی تخیل و دقت در وصف مناظر و توصیف طبیعت و اشخاص و به کار بردن تشبیهات و استعارات مطبوع و نو، در شمار کسانی است که بعد از خود نظیری نیافتهاست.
ضمناً بنا بر عادت اهل زمان از آوردن اصطلاحات علمی، واژگان و ترکیبات عربی وافر و بسیاری از اصول و مبانی حکمت و عرفان و علوم عقلی به هیچ روی ابا نکرده و به همین سبب و با توجه به دقت فراوانی که درآوردن مضامین و گنجانیدن خیالات باریک در اشعار خود داشت، سخن او گاه بسیار دشوار و پیچیده شدهاست. با این حال مهارت او در ایراد معانی مطبوع و قدرت او در تنظیم و ترتیب منظومهها و داستانهای خود باعث شد که آثار او بهزودی مورد تقلید قرار گیرد.
نظامی گرچه شاعری داستانسراست و بیشتر به داستانهای عاشقانه یا به قول خود وی به «هوسنامه» ها پرداختهاست، ولی او شاعری است حکیم و اندیشهور، آشنا با فرهنگ و تاریخ ایران، که در پس قصهها و هوسنامههایش نکاتی عمیق نهفتهاست، و به همین سبب است که او چند بار از خوانندگان مثنویهایش خواستهاست تا رازها و رمزهای موجود در شعر او را نیز کشف کنند، از جمله در این دو بیت در هفت پیکر:
هر چه در نظم او ز نیک و بد است همه رمز و اشارت خرد است
هر یک افسانهای جداگانه خانهٔ گنج شد نه افسانه
آثار نظامی
خاص بودن نظامی در سبک شعرهایش نیز مثالزدنی است. کارشناسان ادبیات، او را متخصص انتخاب الفاظ و کلمات مناسب بهمنظور ایجاد ترکیبات خاص تازه معرفی میکنند. البته نظامی توانایی زیادی در به تصویر کشیدن جزئیات، آن هم با نیروی تخیل خود داشت که همین موضوع هم خاص بودن سبک او را بیش از پیش نمایان میکند. البته شعرهای نظامی بهدلایل مختلف همانند استفاده از اصطلاحات علمی، فلسفی و ترکیبات عربی، پیچیدگیهای خاص خود را دارد. گاهی وقتها این مسئله باعث سختی کار اساتید و علاقهمندان به ادبیات میشود؛ اما مزیتهای کلام نظامی به حدی بالا بوده که سختیها را از ذهن، پاک خواهد کرد.
نظامی گنجوی در طول عمر خود، توانست آثار قابل توجهی از خود به یادگار بگذارد. سبک شعرها و داستانسرایی نظامی بهقدری جذاب بوده که هنوز هم با گذشت سالهای زیاد، شاهد الگوبرداری شاعران زیادی از سبک او هستیم. آثار نظامی شامل مخزن الاسرار، خسرو و شیرین، لیلی و مجنون، هفت پیکر، اسکندرنامه و دیوان قصاید و غزلیات بوده که هرکدام، دریایی از احساس و تخیلات ستودنی نظامی را شامل میشوند.
مخزن الاسرار: از آن جایی که نظامی گنجوی در شعرهای خود، مسائل شخصی مختلفی را ذکر میکرد، بهراحتی میتوان گفت مخزن الاسرار، نخستین مثنوی او بوده است. نظامی همواره در شعرها به تاریخهای بسیار دقیقی از سن فرزند یا سایر موارد اشاره میکرد و به همین علت، مشخص شده است خلق این مثنوی در میان سالهای ۵۶۱ تا ۵۶۹ قمری رخ داده است.
مخزن الاسرار طیف وسیعی از موضوعات مهم زندگی همانند خودشناسی، خداشناسی و ویژگیهای اخلاقی نیکو را شامل میشود. این مثنوی توسط نظامی به ملک فخرالدین بهرامشاه بن داوود که والی آذربایجان بود، هدیه شد.
خسرو و شیرین: یکی از آثار عاشقانه و فوقالعاده جذاب نظامی گنجوی، قطعا خسرو و شیرین است که هر مخاطبی را به خود جلب میکند. در حقیقت این اثر پیرامون حکایت عشق و علاقه خسرو پرویز شاه (پادشاه بزرگ ساسانی) و شیرین (شاهزاده ارمنی) است که بهخوبی روایت شده است.
چو قصد چشمه کردآن چشمه ٔ نور// فلک را آب در چشم آمد از دور
سهیل از شعر شکرگون برآورد// نفیر از شعری گردون برآورد
پرندی آسمانگون بر میان زد// شد اندر آب و آتش در جهان زد
فلک را کرد کحلی پوش پروین // موصل کرد نیلوفر به نسرین
حصارش نیل شد، یعنی شبانگاه // ز چرخ نیلگون سر برزد آن ماه
تن سیمینش می غلطید در آب // چو غلط قاقمی برروی سنجاب
در آب انداخته از گیسوان شست // نه ماهی بلکه ماه آورده دردست
مگردانسته بود از پیش دیدن // که مهمانی نوش خواهد رسیدن
در آب چشمه سار آن شکر ناب // ز بهر میهمان می ساخت جلاب
این داستان توسط فردوسی حکیم هم در شاهنامه ذکر شده و از آن با عنوان شیرین و فرهاد، یاد میکنند. از آن جایی که مادر نظامی، کرد بود و شیرین و فرهاد هم یکی از داستانهای زیبا و دلنشین منطقه کرمانشاه به حساب میآید، میتوان اینطور برداشت کرد که نظامی از این داستان باخبر بوده و مجددا آن را بهصورت شعر، بازگو کرده است. در تاریخ آمده که نظامی، این اثر خود را بنا به درخواست سلطان ارسلان (یکی از پادشاهان سلجوقی) سروده است. شاید کمی دور از انتظار باشد که بگوییم نظامی برای سرودن ۶,۱۵۰ بیت این منظومه عاشقانه، بیشتر از شانزده سال زمان صرف کرده است.
لیلی و مجنون: لیلی و مجنون را باید بهعنوان سومین مثنوی نظامی معرفی کنیم که ماجرای عشق دو عاشق نابالغ را روایت میکند. با اینکه مثنوی لیلی و مجنون، باز هم به خواست یکی دیگر از پادشاهان زمان نظامی، یعنی شروان به نظم کشیده شد؛ اما توانست در مدت زمان ۴ ماه، این اثر را با ۴,۷۰۰ بیت به اتمام برساند؛ این کار را باید بهعنوان یکی از شاهکارهای نظامی معرفی کنیم.
اطلاعات موجود و نظرهای کارشناسان مختلف نشان میدهد که نظامی در این مثنوی، داستان عاشقی یک شخصیت عرب را بیان میکند و در آن سعی کرده است تفاوتهای فرهنگی اعراب و ایرانیان را هم نشان دهد. بد نیست بدانید که مثنوی لیلی و مجنون به زبانهای مهم غربی هم ترجمه شده که این مسئله بهخوبی ارزش بالای اثر او را نشان میدهد.
هفت پیکر: هفت پیکر بهعنوان چهارمین منظومه نظامی، شهرت زیادی دارد و با نامهای بهرامنامه و هفت گنبد هم شناخته میشود. از نظر اعتبار و ارزش، میتوان هفت پیکر را در کنار خسرو و شیرین قرار داد.
اگر بخواهیم یکی از آثار نظامی را نام ببریم که در آن بخشهای مختلف تاریخی، احساسی و سایر موارد زمان نظامی را شامل میشود، قطعا هفت پیکر را نام خواهیم برد. این منظومه از سه بخش تشکیل شده که میتوانبخش نخست آن را مربوط به رویدادهای زمان بهرام پنجم ساسانی عنوان کرد. منظومه هفت پیکر، ترکیبی از جنبههای حماسی و غنایی بوده که البته با تخیل رمانتیک نظامی، همراه شده است. بدون تردید، این اثر را باید یکی دیگر از آثار ماندگار در میان آثارهای نظامی به حساب آورد.
اسکندرنامه: یکی دیگر از آثار مشهور نظامی، اسکندرنامه است. البته اسکندرنامه از دو بخش اقبالنامه و شرفنامه تشکیل شده است. نظامی برای اسکندرنامه از منابع گوناگونی که پیرامون اسکندر وجود داشت، استفاده کرد و با ترکیب داستانهای مختلف، توانست اثری بسیار جذاب را با ۱۰,۵۰۰ بیت، ایجاد کند.
دیوان قصاید و غزلیات نظامی: این دیوان در سه بخش احوال، آثار و دیوان نظامی، آن هم با تلاش سعید نفیسی جمعآوری شده است. البته بخش دیوان بهتنهایی شامل چهار بخش دیگر همانند قصاید، غزلیات، قطعات و ابیات پراکنده میشود.
در این چمن که ز پیری خمیده شد کمرم // ز شاخه های بقا بعد ازین چه بهره برم
نه سایه ای است ز نخلم نه میوه ای کس را// که تندباد حوادث بریخت برگ و برم
ز نافه مشک تر آیدپدید و این عجب است // که نافه گشت عیان از سواد مشک ترم
نشست برف گران بر سرم ز موی سپید// ز پست گشتن بام وجود در خطرم
شدم ز ضعف بدانسان که گر چو سایه به خاک // مرا کشند نیابد کسی از آن اثرم
کمان صفت به دوتا گشت قامتم گوئی // ز بیم تیر اجل رفته در پس سپرم
نظامی همه عمر خود را در گنجه در زهد و عزلت بهسر برد و تنها در سال ۵۸۱ سفری کوتاه به دعوت سلطان قزل ارسلان (درگذشتهٔ ۵۸۷) به سی فرسنگی گنجه رفت و از آن پادشاه عزت و حرمت دید.
نظامی در فاصلهٔ سالهای ۶۰۲ تا ۶۱۲ در گنجه درگذشت و آرامگاه نظامی گنجوی، در حاشیه غربی شهر گنجه قرار دارد. روز ۲۱ اسفند در تقویم رسمی ایران روز بزرگداشت نظامی گنجوی است.